مجموعه امیرچخماق
تکیه امیرچخماق از آثار باستانی شهر یزد مربوط به قرن نهم هجری و دوره‌ی تیموری است. این تکیه و مجموعه ساختما‌های اطراف آن به دست جلال الدین امیرچخماق، حاکم وقت شهر یزد ساخته شده است. تکیه امیرچخماق در سال ۱۳۳۰ به ثبت ملی رسید.
در شهر یزد، تکیه‌ها و حسینیه‌ها اکثرا در مراکز محلات و در کنار عناصر دیگری چون مسجد، بازار، کاروانسرا، حمام، آب انبار و غیره به صورت مجموعه‌های محله‌ای و دارای شکل ساختاری و کالبدی معینی به شکل پله‌ای در یک ضلع و در سایر وجوه به شکل رواقی ۲ طبقه و یا گاها یک طبقه شکل گرفته است که تکیه امیرچخماق نیز از این امر مستثنی نبوده واز همین الگوی ساختاری پیروی می‌کند.
موقعیت جغرافیایی وهمسایگی‌های بنا
تکیه امیر چخماق مرکز شهر یزد و در شرق میدان امیر چخماق واقع شده است. در همسایگی های این اثر تاریخی می‌توان بیان کرد که ورودی بازار حاجی قنبر در غرقه میانی بنا قرار دارد و راسته بازار در پشت تکیه واقع شده است. ورودی آب انبار در یکی از غرفه‌های ضلع غربی تکیه قرار دارد و حمام چخماق و کاروانسرای بافتی‌ها در سمت غرب تکیه و کاروانسرای شعبان در سمت راست تکیه، یا همان بخش شمالی میدان، واقع شده است. مسجد نو نیز در مجاورت همین بخش بنا شده است. از کوچه‌ی بازاچه‌ی مازاری منتهی به میدان آب انبار "پنج بادگیر" یا آب انبار "ستی فاطمه" قرار دارد، که در حال حاضر به عنوان زورخانه مورد بهره برداری قرار گرفته است. آرامگاه ستی فاطمه نیز در مقابل همین آب انبار قرار دارد.
تاریخچه مجموعه امیرچخماق
میدان امیرچخماق مربوط به قرن نهم هجری قمری و میدان شاه طهماسب، مربوط به قرن سیزدهم هجری قمری، دو فضای عمده شهری بوده‌اند که گذرهای اصلی و راسته بازارها این دو فضای شهری را به هم متصل می‌کردند. مجموعه امیرچخماق، به عنوان یکی از مهمترین مجموعه‌های شهر یزد، در دوره‌های مختلف تاریخی شامل فضاهایی چون مسجد، کاروانسرا، خانقاه، چاه آب سرد، آب انبار، بازار، بقعه و تکیه بوده است. این مجموعه یادگاری از دوران حکومت امیرچخماق شامی است. جلال الدین امیرچخماق که به دستور شاهرخ تیموری به حکومت یزد رسید، با همکاری همسر خود فاطمه خاتون، آثاری چند در یزد بنا کرد. که میدان امیر چخماق از جمله آنان است. امروزه، در اثر تغییرات ایجاد شده در شهر یزد و خیابان کشی در دوره‌های مختلف، میدان شاه طهماسب تخریب و ساختار جدیدی در ریخت شهر حاصل شده است.
اطلاعات معماری
پس از خیابان کشی‌های دوره پهلوی شکل میدان امیر چخماق دچار دگرگونی‌های عمده شد. جداره‌های میدان رو به تخریب گزاشت، میدانی کوچک تعریف شد و مسجد امیرچخماق با میدان مقابل حسینیه، ادغام شده است. در دوره‌های بعد، پس از تحولات بسیار تنها جداره باقیمانده، بدنه جنوب شرقی، یا همان بدنه اصلی تکیه امیرچخماق، است. این تغییرات به صورت عمده مربوط به دوره رضاشاهی به بعد هستند. جداره اصلی تکیه امیر چخماق (که تنها جداره اصیل باقیمانده است)، شامل مجموعه غرفه‌هایی با مصالح آجری است که در سه طبقه پوسته را شکل داده و به صورت پلکانی بر روی هم قرار گرفته‌اند. این غرفه‌ها در ۴ ردیف عمودی، دو طبقه؛ در ۱ ردیف عمودی و همچنین غرفه‌هایی که در محور اصلی قرار گرفته‌اند، به صورت ۳ طبقه طراحی شده‌اند. این بخش از بنا نسبت به سایر طاق‌نماها، خود را تا ارتفاع بالاتری کشیده و همچنین دارای تزیینات مفصل کاشی‌کاری است. این بخش احتمالا مکانی برای برزگان شهر بوده تا به عنوان بالاترین مقا‌م‌های دولتی در نقطه تمرکز تکیه قرار گیرند و به تماشای مراسم تعزیه بپردازند که در محوطه میانی (میدان) اجرا می‌شد. مناره‌های تکیه نیز بر بالای همین غرفه‌های میانی قد بر افراشته‌اند. یکی دیگر از بخشهای دیدنی این میدان، نخل بزرگ آن است که به نخل حیدری‌ها معروف بوده و به گفته‌ی عبدالحسین آیتی پیشینه‌ی این نخل به ۴۵۰ سال پیش و دوره صفوی می‌رسد. ایرج افشار تاریخ وقف پوشش سیاه این نخل را که بر رویش علامت شیر و خورشید قرار دارد، در رجب ۱۲۲۹ هجری قمری (تیر ۱۱۹۳) و برابر با ۲۰۰ سال قبل ذکر کرده است.
