یخچال خشتی میبد

یخچال خشتی تاریخی میبد که در شهرستان میبد (۵۰ کیلومتری شمال غربی شهر یزد) در استان یزد واقع شده است یکی از بناهای دیدنی این شهر به شمار می رود.

این یخچال با قدمتی که به پیش از دوره قاجار (احتمالا صفویه) می رسد یکی از معدود یخچال های به جای مانده در استان یزد است که از خشت و گل ساخته شده است. بخش های عمده این بنای باشکوه عبارتند از: دیوارهای سایه‌ انداز، حوض یخ‌ بند، مخزن یخچال و گنبد.

دیوارهای شرقی و غربی و جنوبی آن در زمستان سایه سار سردی در محوطه شمالی یخچال فراهم می ساخته که در شب های چله با انداختن آب قنات به حوض پهناور و کم عمق آن محوطه و تکرار این کار در شب های متوالی قطعات بزرگ یخ ساخته می شده و پس از شکسته شدن به مخزن یخ در زیر گنبد یخچال منتقل می گردیده است. گنبد خشتی بزرگ یخ های انباشته را نگه می داشته که در تابستان از آن برای استفاده کاروانیان و مردم بهره برداری می کردند.

محوطه یخبند یخچال میبد حوض گلی و کم عمق تقریبا نیم متر به مساحت تقریبی ۸۰۰۰ متر مربع است و دیوارهای بلند سایه انداز با ضخامت دو متر و ارتفاع ۸ متر در سه جهت جنوبی (با طول ۴۲ متر)، شرقی و غربی با طول ۲۰ متر قرار دارند. سطح قاعده دایره ای این گنبد حدود ۳۰۰ متر مربع است و ارتفاع گنبد تخمیناً ۱۵ متر می‌باشد. پهنای دیوار خشتی گنبد از بالا به پایین به طرز ماهرانه ای کاهش می‌ یابد. ضخامت پوسته‌ی این گنبد در پایین‌ترین ارتفاع ۲۴۰ سانتیمتر و در بالای گنبد به اندازه‌ی طول یک خشت (۲۰ سانتی‌متر) است. مخزن یخ در این یخچال گودالی بزرگ است که قطر دهانه‌ی آن در حدود ۱۳ متر و قطر مقطع آن ۶.۵ متر است و عمقی در حدود ۵ متر دارد. گرداگرد این گودال سکویی برای رفت و آمد با عرضی نزدیک به ۱.۵ متر وجود دارد. در یخچال میبد و سازه‌ های مشابه، سه مرحله «یخ سازی»، «یخ داری» و «تحویل یخ» در یک محل صورت می‌گرفت.

یخچال گنبدی میبد، نمونه‌ ای از سازه‌های سنتی و سازگار با زیست بوم ایران است که در نوع خود بهترین و بزرگترین نمونه از این دست به شمار می‌رود و که از این نوع یخچال‌ ها هنوز دو عدد در کرمان، کاشان، زواره، نایین، بم، سیرجان، ابرکوه و میبد وجود دارد.

از نکات بسیار مهم در طراحی و کاربری این سازه‌ های آبی، همخوانی و هماهنگی آنها با زیست بوم منطقه است که در شمار سازه‌ های «سبز» محسوب می‌شدند.

از ویژگی مهم این سازه‌ ها، به‌ کارگیری درست و مدیریت مناسب منابع آب در مناطق خشک و نیمه خشک ایران است؛ با ساخت این یخچال‌ ها نه تنها تابستان‌ های گرم و سوزان با دشواری‌ های کمتری طی می‌شد، بلکه برای دیگر فصل‌ های سال و مواقع کم آبی و خشک‌ سالی‌ های احتمالی نیز ذخایر آب در دسترس بود. کارایی یخچال‌ ها در سال دوبار صورت می‌گرفت؛ یکی در میانه زمستان (برای انباشتن یخ در مخزن و پوشاندن سطح یخ با پوشال و کاه) و دیگری در میانه تابستان (بهره‌ برداری از یخ‌های انباشتی برای شرب و نیازهای دیگر).

روش تهیه یخ به‌ این صورت بود که در طول شب‌‌ های سرد چله زمستان، آب نهر یا قنات را از مسیر آبروها به حوض یخ‌ بند هدایت می‌کردند تا اینکه یخی ضخیم، فشرده و چند لایه در یخ بند‌ها تشکیل شود. پس از تشکیل یخ، آن‌ را شکسته و در پاچال می‌ریختند و در بین تکه‌ های یخ، آب می‌پاشیدند تا فشرده شوند و این‌کار باعث می‌شد تا دیرتر ذوب گردند. آبی که از ذوب یخ به‌دست می‌آمد، نیز به حال خود رها نمی‌شد؛ یک راه‌ آب باریک در پایین پاچال دیده شده بود تا مقدار آب ناچیزی که از ذوب احتمالی یخ‌ ها به‌وجود می‌آمد، به سمت چاه سرازیر گردد.

برای تهویه هوای داخل گنبد، دریچه‌ ها و روزنه‌ هایی ساخته شده بود تا مانع ذوب یخ در زمان‌‌ های گرم سال شده و تهویه مناسب صورت گیرد. تمام این برنامه‌ ریزی‌ها برای بهره‌ برداری و مصرف یخ در روزهای گرم تابستان بود تا «یخچال دار» یخ‌ ها را در درگاه جنوبی یخچال، به مردم تحویل دهد.

یخچال میبد در تاریخ ۱۶ دی ۱۳۷۵ با شماره ثبت ۱۸۲۶ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.